Szkolenie: "Przyjazna środowisku strategia ochrony przed powodzią"


Krzysztof Kulesza
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Kraków

UWZGLĘDNIANIE ASPEKTÓW EKOLOGICZNYCH W PLANOWANIU INWESTYCJI Z ZAKRESU GOSPODARKI WODNEJ

 

Streszczenie

W referacie zaproponowano metodykę i zakres działań przyjętych przy planowaniu inwestycji przekształcających ciek, jako kompromis pomiędzy uwzględnieniem celów wodnogospodarczych oraz ekologicznych. Działania te powinny zmierzać do opracowania optymalnego (pod względem użytkowym jak i ekologicznym) wariantu planowanych inwestycji.

 

1. WPROWADZENIE

Podstawą wszelkich użytkowych działań wodnogospodarczych i zabezpieczających, powinna być umiejętna integracja ekonomicznych, technicznych, krajobrazowych i przyrodniczych punktów widzenia. Planując jakiekolwiek działania hydrotechniczne, należy dążyć do możliwie pełnego zachowania naturalnych walorów cieków przy równoczesnym dążeniu do stałego polepszania ich ekologicznego stanu. Jednym z priorytetów prowadzonych działań, powinno być zachowanie i wspomaganie bioróżnorodności oraz spełniania przez ciek niezwykle ważnej funkcji korytarza ekologicznego.

 

2. ZAŁOŻENIA METODYCZNE

W celu wyboru możliwie optymalnego wariantu planowanych inwestycji, wariantu uwzględniającego zarówno cele wodnogospodarcze jak i ekologiczne, należy wprowadzić szereg zmian w zakresie prac przygotowawczych, wykonywanych na etapie planowania inwestycji. Proponuje się, aby stosowany w praktyce proces planowania, uzupełnić o elementy, które niejako wymuszą pożądany kompromis. Najogólniej zweryfikowany o te elementy harmonogram działań planistycznych, można przedstawić na schemacie.

 

PRZEBIEG PLANOWANIA INWESTYCJI WODNOGOSPODARCZYCH

Z Uwzględnieniem Celów Ekologicznych

 

PRACE WSTĘPNE

Ustalenie Potrzeb i Celów Planowanych Inwestycji - Przekształceń Cieku

strzałka

Określenie Celów WodnogospodarczychOkreślenie Celów Ekologicznych
strzałka

ZDJĘCIE ISTNIEJĄCEGO STANU CIEKU
Inwentaryzacja Wodnogospodarcza

Formy i Zakres Użytkowania Cieku i Jego Terenów Zalewowych; Istniejące i Planowane Działania Wodnogospodarcze; Systemy Regulacyjne i Zabezpieczenia Przeciwpowodziowe etc.

Inwentaryzacja Przyrodnicza

Inwentaryzacja i Waloryzacja Przyrodniczo - Krajobrazowa i Kulturowa
Badania z Zakresu Ekologii (np. gospodarka wodno-ściekowa i odpadowa, jakość wód etc.)

strzałka

OCENA EKOLOGICZNEGO STANU CIEKU

(w zależności od potrzeb: wstępna, szacunkowa, szczegółowa)
Klasyfikacja, Przeprowadzenie Oceny, Prezentacja Wyników, Wnioski

strzałka

PREZENTACJA KONFLIKTÓW ZAŁOŻONYCH CELÓW
Wodnogospodarczych i ekologicznych
strzałka

PROJEKT WSTĘPNY
Studium i Ocena Wariantów Rozwiązań
Koncepcja Realizacji Celów WodnogospodarczychKoncepcja Realizacji Celów Poprawy Ekologicznego Stanu Cieku
strzałka

WYBÓR WARIANTU DO REALIZACJI
Dyskusja Propozycji, Konsultacje (w tym społeczne), Ustalenia, Poprawki
strzałka

PLAN REALIZACJI INWESTYCJI
Projekt Realizacyjny Prac Wodnogospodarczych i Ekologicznych
Kosztorys, Harmonogram
strzałka

WYTYCZNE
Dla Prac Wykonawczych
z uwzględnieniem bliskich naturze zasad
wykonawstwa projektowanych inwestycji (np.obiektów regulacyjnych)
Dla Zabiegów Pielęgnacyjnych i Rekultywacyjnych
w trakcie eksploatacji cieku, służących zarówno zaplanowanym celom wodnogospodarczym jak i stałemu polepszaniu ekologicznego stanu cieku

 

2.1 Określenie Celów Wodnogospodarczych

Do najczęściej występujących, użytkowych celów planowanych przekształceń cieków należą:

2.2 Określenie Celów Ekologicznych

Do najważniejszych celów ekologicznych, realizowanych równocześnie z działaniami wodnogospodarczymi powinny należeć:

2.3 Waloryzacja i Ocena Ekologicznego Stanu Cieku

Podstawą dla wszelkich działań wodnogospodarczych uwzględniających wymogi ekologiczne, jest możliwie pełna i wiarygodna wiedza o ekologicznym stanie cieku.

Wynikiem oceny powinno być: rozpoznanie stopnia naturalności cieku, miarodajne scharakteryzowanie istniejących wartości przyrodniczych i krajobrazowych, ocena i charakterystyka istniejących zagrożeń i stopnia degradacji naturalnego środowiska cieku oraz w konsekwencji, określenie jego miejsca w hierarchii naturalnej gospodarki środowiska.

2.3.1 Kryteria Waloryzacji i Oceny Ekologicznego Stanu Cieków

Waloryzacja przyrodniczo - krajobrazowa oraz ocena ekologicznego stanu rzek i potoków powinna być przeprowadzona w ścisłej współpracy z interdyscyplinarnym zespołem specjalistów (botaników, zoologów, ichtiologów, geologów, ekologów, hydrologów, hydrotechników, architektów krajobrazu etc.) przy współudziale lokalnej społeczności.

Do podstawowych zadań zespołu specjalistów należy ustalenie służących ocenie kryteriów. Najczęściej zastosowane kryteria są typowe dla ekosystemów wód płynących. Jednak należy pamiętać, że dla wielu cieków kryteria oceny będą indywidualne, uwzględniające ich specyfikę i unikalność. Zostaną one określone dopiero po wstępnym rozpoznaniu cieku.

Na podstawie dotychczasowych doświadczeń można stwierdzić, że o ekologicznym stanie oraz przyrodniczo-krajobrazowych walorach rzek i potoków najczęściej decydują następujące kryteria:

  1. stopień bliskości naturze istniejących w ekosystemie biotopów i biocenoz;
  2. stopień bioróżnorodności i wydajność ekosystemu;
  3. stopień różnorodności geomorfologicznej koryta i trasy cieku;
  4. uwarunkowania hydrologiczne, zróżnicowanie warunków przepływu;
  5. jakość wody - pod względem fizykochemicznym i bakteriologicznym, zdolność do samooczyszczania, stopień zacienienie obszaru wodnego;
  6. stabilność ekosystemu - stopień wrażliwości ekosystemu w stosunku do występujących obciążeń (np. odporność na ekspansję obcych gatunków flory i fauny lub odporność na różnorodne działania wodnogospodarcze);
  7. wartość ekosystemu - jego rzadkość, niepowtarzalność, unikalność etc.;
  8. stopień zagrożenia i degradacji środowiska cieku - (wskutek ingerencji z zewnątrz lub wskutek naturalnej wrażliwości ekosystemu);
  9. stopień odtwarzalności - szanse i uwarunkowania na odtworzenie stanu naturalnego lub bliskiego naturze środowiska cieku (np. tendencja do stopniowego odtwarzania bliskich naturze układów poprzez dynamikę procesów sukcesyjnych, przewidywany czas regeneracji, możliwe efekty etc.);
  10. miejsce cieku w hierarchii naturalnej gospodarki środowiska;
  11. wartości krajobrazowe i estetyczne;
  12. wartości kulturowo-wypoczynkowe.

Z punktu widzenia rozwoju gmin położonych w zlewni waloryzowanego cieku, należy dodatkowo wyróżnić następujące kryteria:

2.3.2 Ocena Wstępna

Właściwa ocena powinna zostać poprzedzona Oceną Wstępną, wykonaną stosunkowo małym nakładem środków, w oparciu o istniejące wyniki badań charakteryzujących naturalne środowisko cieku, i jego zlewni oraz w oparciu o wizję terenową.

Wynikiem przeprowadzonej Oceny Wstępnej powinno być:

2.3.3 Ocena Szczegółowa

Elementy Oceny
Oceną ekologicznego stanu należy objąć te elementy środowiska cieku, które w sposób istotny biorą udział w naturalnej gospodarce ekosystemu.

Podstawą przeprowadzonej oceny będzie podział na następujące strefy ekologiczne z jakich najczęściej składa się naturalne środowisko rzek i potoków:

Najważniejsze, podlegające ocenie elementy środowiska (dla wszystkich ww. stref ekologicznych) przedstawiono przykładowo w dołączonych tabelach.

Podział cieku na odcinki badawcze

Podział i długość odcinków badawczych zależeć będzie od stopnia różnorodności oraz zmienności środowiska cieku. Każdy wydzielony odcinek powinien być możliwie jednorodny pod względem występujących warunków geomorfologicznych i innych elementów struktury cieku, warunków hydrologicznych oraz zespołów roślinnych i świata zwierząt.

Arkusze i protokoły badawcze

Podstawą i ułatwieniem w prowadzeniu badań terenowych powinna być odpowiednio opracowana dokumentacja, obejmująca arkusze i protokoły badawcze. Opracowane protokoły polowe i zawarte w nich informacje powinny możliwie w pełni oddać bogactwo, zmienność, różnorodność warunków geomorfologicznych i innych elementów struktury koryta cieku, stopień bioróżnorodności oraz warunki hydrologiczne. Zakres, forma i stopień szczegółowości protokołów zależeć będą od: stopnia różnorodności i zmienności ocenianych ekosystemów, projektowanych przekształceń cieku, założonego stopnia dokładności oceny oraz możliwości finansowych.

Skalę Oceny można przyjąć dowolnie, w zależności od stopnia różnorodności naturalnego środowiska cieku, charakteru istniejącej infrastruktury gospodarczej, działań wodnogospodarczych oraz wymaganej dokładności oceny. Proponuje się przyjąć 5 - stopniową skalę oceny:

  1. stan obcy naturze: sztuczny, zmieniony, całkowita degradacja naturalnego środowiska;
  2. stan daleki od natury: duże i najczęściej nieodwracalne zmiany wskutek ingerencji człowieka;
  3. stan częściowo bliski naturze: po częściowej ingerencji człowieka, możliwość renaturyzacji częściowej lub całkowitej uszkodzonych ekosystemów;
  4. stan bliski naturze: stan nieznacznie przekształcony, bliski naturalnemu środowisku, ingerencje człowieka niewielkie i mało szkodliwe;
  5. stan naturalny: pierwotny, nieuszkodzony przez człowieka.

Przyjęty zakres ocen powinien możliwie wiarygodnie określać stopień naturalności cieku.

Wnioski

Podsumowanie przeprowadzonej waloryzacji i oceny ekologicznego stanu cieku przedstawione jest w następujących kategoriach (grupach wniosków):

Jednym z podstawowych wniosków będących podsumowaniem wykonanych prac powinno być przeprowadzenie następującej kategoryzacji cieku i jego zlewni:

2.4 Projekt wstępny planowanej inwestycji

Na podstawie wykonanych prac inwentaryzacyjnych oraz przeprowadzonej oceny ekologicznego stanu, w projekcie wstępnym należy opracować oraz uzgodnić wszelkie możliwe rozwiązania prowadzące do kompromisu pomiędzy celami wodno-gospodarczymi i ekologicznymi.

Przy poszukiwaniu optymalnego rozwiązania, należy uwzględnić wszystkie poznane warunki ograniczające spełnienie założonych celów.

Projekt wstępny powinien składać się z czterech kolejnych etapów:

  1. analiza i ocena zebranej dokumentacji faktycznego stanu cieku;
  2. określenie wzorca - idealnego obrazu cieku;
  3. sprecyzowanie warunków ograniczających dążenia do osiągnięcia stanu idealnego;
  4. studium wariantów - prezentacja rozwiązań.

2.5 Wybór rozwiązania realizacyjnego inwestycji

W celu wyboru optymalnego rozwiązania, należy przeprowadzić klasyfikację wszystkich zaprezentowanych w projekcie wstępnym wariantów. Klasyfikacja będzie wynikiem jasnego sprecyzowania celów i skutków alternatywnych rozwiązań planowanych przekształceń cieków

Zestawienie celów. Dla konkretnego przykładu cieku, należy podać w sposób jasny i zrozumiały zestawienie wszystkich celów (wodnogospodarczych i ekologicznych) jakie mają zostać osiągnięte poprzez planowane przekształcenie cieku.

Określenie wagi celów - (WC) Nadanie wagi poszczególnym celom, polegać będzie na określeniu stopnia ważności każdego z nich . Suma wag dla całej listy celów wynosi 100. Określenie wag celów powinno odbywać się w oparciu o metody wspomagania wielokryterialnych wyborów, w ścisłej współpracy pomiędzy: planistami, właścicielami, użytkownikami i administratorami przekształcanego cieku i jego zlewni, lokalnym samorządem, interdyscyplinarnym zespołem ekspertów oraz urzędami oraz instytucjami odpowiedzialnymi za działania wodnogospodarcze i ekologiczne.

Ustalenie stopnia realizacji (spełnienia) założonych celów - (SR). Ustalenie stopnia realizacji założonych celów, dla każdego z prezentowanych wariantów rozwiązań określane będzie poprzez kilkustopniową skalę ocen. Jej zakres może być zmienny w zależności od stopnia różnorodności i skomplikowania projektowanych przekształceń cieku oraz jego stanu ekologicznego.

Przykładowo zaproponować można 6-stopniową skalę ocen spełnienia założonych celów:

0 - cel nie będzie spełniony,

1 - cel będzie spełniony w niewielkim stopniu,

2 - cel będzie spełniony w średnim stopniu,

3 - cel będzie spełniony w dobrym stopniu,

4 - cel będzie spełniony w bardzo dobrym stopniu,

5 - cel będzie spełniony w sposób najlepszy z możliwych.

Ustalenie wartości (WR) i wybór rozwiązania.

Liczbową wartość każdego z prezentowanych rozwiązań (WR) określać będzie iloczyn wagi celów (WC) oraz ich stopnia realizacji (SR):

WC x SR = WR

Suma wartości rozwiązań (dla każdego z założonych celów) da całkowitą wartość każdego z prezentowanych wariantów rozwiązań. W tab. II przedstawiono przykład wartościowania poszczególnych rozwiązań przekształcania cieku.

Tab. II Przykład ustalenia wartości rozwiązania i wybór wariantu

NUMER CELU WAGA CELU ROZWIĄZANIE 1 ROZWIĄZANIE 2 ROZWIĄZANIE 3
NRWCSRWRSRWRSRWR
11911900119
22360000
34281400
46424318424
59436436436
660000318
750000315
851552515
960000424
109545436545
118432540540
1212560560560
139436436436
Suma Wartości:100 271 255 322
Klasyfikacja Rozwiązań:  2 3 1

Na podstawie przeprowadzonej oceny i klasyfikacji, należy podjąć decyzję o wyborze optymalnego rozwiązania. Jednym z kryteriów wyboru będzie koszt realizacji. Analiza kosztów i zysków powinna uwzględniać nie tylko wartości wymierne, które można wyrazić w konkretnych sumach finansowych (np. ochrona przeciwpowodziowa), ale również wartości niewymierne, dające się co najwyżej oszacować (np. odnowa cennych biotopów, odnowa jakości wód, zwiększenie zdolności do samooczyszczania się cieku, wzrost walorów estetycznych, wypoczynkowych i rekreacyjnych itp.).

 

3. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA PROPONOWANEJ METODYKI

Pogodzenie ze sobą sprzecznych oczekiwań hydrotechników i ekologów jest potrzebą chwili. W przeszłości wiele decyzji o budowie inwestycji hydrotechnicznych nie uwzględniało skutków ekologicznych, a przyroda poniosła z tego powodu niepowetowane straty. Z drugiej zaś strony, nie można pochwalać protestów podnoszonych dopiero w fazie wykonawstwa inwestycji, przy znacznym zaangażowaniu rzeczowym i finansowym.

Wyniki waloryzacji oraz oceny ekologicznego stanu rzek i potoków powinny być szeroko wykorzystywane jako kompleksowa baza danych o środowisku cieku. Zawarte w niej informacje mogą być przydatne przy rozwiązywaniu różnych problemów planistycznych, a zwłaszcza: