ŚWIAT PTAKÓW

Podczas badań na tym terenie zanotowano lęgi 30 gatunków ptaków wodno-błotnych. Sześć spośród nich: bąk, bączek,zielonka, podróżniczek, rybitwa białowąsa oraz podgorzałka (dawniej lęgowa) to gatunki zagrożone i wpisane do "Polskiej czerwonej księgi zwierząt".
W porastających stawy w Nazieleńcach trzcinowiskach, gniazdują zagrożone w skali Europy takie gatunki czapli jak bąk i bączek. Pierwszy z nich corocznie liczy 3-4 pary lęgowe, drugi notowany był w latach 80. w liczbie 4-6 par, jednak jego liczebność zmalała do 2 par. Bąk zakłada swoje gniazdo przy skraju wody, w kępach szuwarów. W podobnych miejscach jak bąk umieszcza swe gniazdo bączek, ale można go często spotkać wśród gałęzi krzewów wierzbowych rosnących nad wodą. Obydwu gatunkom nie wystarczają wąskie łany trzciny ciągnące się wzdłuż grobli. Ponieważ prowadzą one bardzo skryty tryb życia, do bytowania wymagają rozległych powierzchni trzcinowisk.

Obecność bąka można łatwo stwierdzić po charakterystycznym, potężnym głosie, wydawanym przez samca w okresie lęgowym, który nadymaj ąc przełyk używa go jako rezonatora. Odgłos ten przypomina buczenie, podobne do dźwięku uzyskanego podczas wdmuchiwania powietrza do pustej butelki, a jest on słyszalny w promieniu kilku kilometrów. Zaniepokojone osobniki obu gatunków, przyjmują charakterystyczną pozę z wyciągniętą pionowo szyją i dziobem. Stają się przy tym mniej widoczne wśród trzcin. W Nazieleńcach dogodne środowisko do życia znalazła zagrożona w całej Europie kropiatka (w 2001 roku jeden odzywający się samiec). Spokrewnionej z nią zielonki niestety już tutaj nie spotkamy. Po 1997 roku nie zanotowano żadnego nawołują- cego osobnika. Obok pospolitej i znanej łyski, należą one do rodziny chruścieli. Ptaki te lubią płytkie, zarastaj ące zbiorniki i prowadzą również bardzo skryty tryb życia.
Tutejsze stawy rybne są miejscem gniazdowania perkozów: dwuczubego, perkozka, zausznika oraz rdzawoszyjego. Pierwszy z nich należy do najliczniejszych (corocznie oko- ło 40 par). Chętnie gniazdujący na stawach narybkowych perkozek gniazduje w liczbie do 19 par. Drastycznie spadła liczebność dwóch ostatnich gatunków. Populacja zausznika wynosiła kiedyś 50 par, dzisiaj liczy ona zaledwie 17. Perkoz rdzawoszyi jest już dużą rzadkością - 1 lub 2 pary. Gatunki te zakładają pływające gniazda, zakotwiczając je wśród szuwarów bądź roślinności nadwodnej.

Perkozy można obserwować na stawie Olusia z drogi biegnącej wśród stawów w kierunku Brzeszcz-Boru. Przyciąga je na stawy obfitość ma- łych ryb za którymi nurkują. Zausznik do zakładania gniazd wykorzystuje kolonie mewy śmieszki, korzysta w ten sposób z ich ochrony przed drapieżnikami. Gdy zbliża się intruz do gniazd, mewy atakiem próbują go odstraszyć. Podczas obserwacji perkozów warto zwrócić uwagę na ich zwyczaje związane z opieką nad potomstwem. Dorosłe osobniki pływ wają ze swoimi małymi pisklętami na grzbiecie, przez co zapewniają im większe bezpieczeństwo.

W trzcinowiskach również zakłada swe gniazda zagrożony w skali europejskiej błotniak stawowy. Można go zauważyć szybującego nisko nad szuwarami podczas wypatrywania zdobyczy, czyli małych kręgowców oraz piskląt ptaków. Bardzo widowiskowe jest przekazywanie przez samca samicy pokarmu w locie. Istotnym elementem, zwiększającym bogactwo gatunkowe ptaków, są występujące na stawach wyspy. Powstaj ą one podczas ich remontów w wyniku spychania ziemi. Malownicze dwie wyspy można zobaczyć na stawie Oszust. Co prawda należy on już do kompleksu w Harmężach, ale warto o nim wspomnieć z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo ze stawem Granicznik w Nazieleńcach. Na wyspach bez wysokiej roślinności gnieżdżą się rybitwy rzeczne (do 19 par) oraz mewy śmieszki, których największa kolonia licząca około 700 par znajduje się na stawie Olusia. Gęś gęgawa oraz kaczki, wolą wyspy porośnięte gęstą roślinnością, umożliwiającą dobre ukrycie gniazd.

Na stawach z roślinnością wynurzon ą bądź o liściach pływających, budują swe gniazda zagrożone w skali Europy rybitwy czarne oraz białowąse. Pokarm ich stanowią głównie owady, przede wszystkim są to ważki, ale nie gardzą także małymi rybami. W 2001 roku kolonia tego drugiego gatunku będącego w ekspansji w Europie, liczyła na stawie Przygodnik 50 gniazd. Rybitwa czarna jest mniej liczna. Jej główną ostoj ą krajową jest dolina Biebrzy. W Nazieleńcach gniazduje sporadycznie (1-3 pary).
Pozbawione wody stawy są również ważnym siedliskiem dla ptaków. Rybacy spuszczają ją w celu pozyskania ryb czy też przeprowadzenia remontów. W takim środowisku gniazdują ptaki siewkowe jak: krwawodziób, rycyk, kszyk oraz sieweczka rzeczna.

Dodatkowo opróżnione zbiorniki stanowią dogodne miejsca do żerowania dla ptaków siewkowatych takich jak: batalion, łęczak, samotnik, krwawodziób oraz kilku gatunków biegusów. Część z nich to goście z dalekiej północy n Norwegii, Finlandii, Rosji, gdzie gniazdują w tundrze. Wykorzystują one stawy podczas wiosennej i jesiennej wędrówki jako miejsce spoczynku oraz swoistą "stołówkę". Żywią się bezkręgowcami, w poszukiwaniu których sondują dno dziobem. Duże znaczenie ma dla nich termin napełniania i spuszczania wody. Stawy opróżnione zbyt późno, są przez nie omijane.
W czasie przelotów można spotkać prawdziwą rzadkość wśród ptaków drapieżnych - rybołowa. W Polsce jest on gatunkiem skrajnie zagrożonym, a jego populację ocenia się na zaledwie około 70 par. Rybołów, jak sama nazwa wskazuje, żywi się wy- łącznie rybami na które poluje w bardzo widowiskowy sposób. W locie wypatruje rybę, na którą rzuca się nagle z wysokości kilku metrów, chwytając ją w silne i zakrzywione szpony. Po chwili wzbija się z powierzchni wody, czasami nawet z kilkukilową rybą i oddala się ze stawu, aby ucztować na gałęzi drzewa. W okresie pozalęgowym, stawy spełniają rolę pierzowisk dla kaczek i łabędzi, które znajdują tutaj dogodne miejsce do żerowania i ukrycia się. Jest to dla nich o tyle ważne, że jesienią podczas wymiany piór, tracą na pewien okres zdolność do lotu.

ŚWIAT ROŚLIN

Stawy w Nazieleńcach charakteryzuj ą się wysoką różnorodnością florystyczn ą. Rozwija się tutaj 260 gatunków roślin naczyniowych. Cztery z nich jak: storczyk szerokolistny, grą- żel żółty, grzybienie białe oraz bluszcz pospolity, są ściśle chronione. Szesnaście gatunków należy do zagrożonych w skali regionu. Z przedstawicieli roślin wodnych oraz bagiennych są to m.in.: siedmiopalecznik błotny, żabiściek pływający, czermień błotna, przetacznik błotny, włosienicznik krążkolistny oraz 2 gatunki turzyc.
Do najbardziej efektownych, wodnych zbiorowisk roślinnych, należą płaty grążela żółtego porastające staw Przebór. Tam też stwierdzono zaledwie kilka okazów grzybieni białych. Oba gatunki zakorzeniają się w dnie płytkich zbiorników, tworząc pływaj ące rozety liści. Pierwszy z nich kwitnie na żółto, drugi rozwija piękne, duże, białe kwiaty. Dlatego nazywany jest często lilią wodną. Również białe, lecz drobniejsze kwiaty wytwarza żabiściek, którego całe łany pokrywają śródleśne oczko pomiędzy stawami Oszust i Granicznik.

W starorzeczu zlokalizowanym w pobliżu koryta Wisły na wysokości stawu Granicznik, występuje niezwykle interesująca paproć n salwinia. W żaden sposób nie jest podobna do innych gatunków paproci. Jest to roślina wodna o pływających liściach. Nie wytwarza korzeni, jedynie liście znajdujące się w wodzie przypominają pęczki korzeniowe. Lubi zaciszne, nasłonecznione zbiorniki wodne. W płytszych miejscach stawów rosn ą szuwary, składające się głównie z trzciny pospolitej, manny mielec, tataraku zwyczajnego. Stanowią wydajny filtr biologiczny, spełniając rolę lokalnych, hydrobotanicznych oczyszczalni. Pospolity gatunek jakim jest trzcina, redukuje do 90% substancji zawieszonych w wodzie oraz ponad 90% szkodliwego amoniaku.
W pobliżu stawów występują rzadkie zbiorowiska torfowiskowe, które należą do najbardziej zagrożonych w Polsce. Porastają one brzeg zbiornika Olusia od strony drogi łączącej Nazieleńce z Borem. Utworzone są przez siedmiopalecznika błotnego oraz wełniankę wąskolistną. Ostatni z tych gatunków, podczas owocowania wytwarza piękne, białe pióropusze. Po wschodniej stronie stawu Oszust znajduje się torfowisko, również z wełnianką wąskolistną, ale oprócz niej dominują tam gatunki mchów n torfowców. Spotkamy również tutaj zagrożone w regionie turzyce: sztywną oraz nibyciborowatą. Niestety zgrupowanie tej roślinności nie jest zachowane w dobrym stanie na co wskazuje przesuszenie terenu, obecność zmurszałej warstwy torfu oraz gatunków drzewiastych, mogących w przyszłości całkowicie pokryć ten teren.
Pomiędzy stawami Frydrychowski oraz Rudak, zlokalizowana jest bardzo cenna pod względem przyrodniczym wilgotna łąka ostrożeniowa. Na stosunkowo niewielkiej powierzchni, rozwija się tutaj kilkadziesiąt gatunków roślin. Wśród nich występuje fioletowo kwitnący ostrożeń łąkowy, od którego pochodzi nazwa tego zespołu roślinnego. Spotkamy też przedstawiciela storczyków - kukułkę szerokolistną, gatunku chronionego oraz zagrożonego w regionie. Naliczono około kilkudziesięciu kwitnących osobników. Storczyk ten charakterystyczny jest dla podmokłych, nie nawożonych łąk, na których pierwsze koszenie odbywa się najwcześniej pod koniec czerwca. Dopiero po spełnieniu tego warunku kukułka może zawiązać i wydać nasiona.

Zenon Krzanowski, Mateusz Ledwoń