Walory przyrodnicze doliny górnej Wisły

Dolina górnej Wisły obejmuje około 130 000 ha powierzchni w województwach śląskim i małopolskim. Około 75% tego terenu zajmują obszary użytkowane rolniczo oraz tereny przemysłowe. Zaledwie 8% stanowią lasy i tyle samo przypada na stawy rybne oraz zbiorniki wodne, które należą do najbardziej wartościowych środowisk przyrodniczych w dolinie. Rozciąga się ona od Skoczowa po Zator, obejmuj ąc zbiornik wody pitnej w Goczałkowicach (3200 ha) oraz ponad 80 kompleksów stawowych o powierzchni ponad 10 ha, co sprawia, że jest jednym z trzech najważniejszych centrów hodowli karpia w naszym kraju. Dzięki takiemu nagromadzeniu terenów podmokłych, dolina jest często nazywana iOabim krajemî. Poszczególne zbiorniki nie są jednak duże, dominują te o powierzchni lustra wody do 30-40 ha. Największe kompleksy stawów to Przeręb (500 ha) i Spytkowice (480 ha) koło Zatora. Nieco mniejsze jak Gołysz (250 ha), Goczałkowice - Zdrój (230 ha), Landek (200 ha), Ligota (150 ha) położone są w zachodniej części doliny.
W skali kontynentu, dolina górnej Wisły jest ważnym miejscem lęgowym dla wielu rzadkich ptaków wodno-błotnych oraz jednym ze strategicznych miejsc odpoczynku podczas ich jesiennej i wiosennej wędrówki. Gatunki te przyciąga tutaj obfitość pokarmu oraz duża różnorodność miejsc do zakładania gniazd, jaką mogą znaleźć na stawach rybnych. Do przedstawicieli awifauny zagrożonej w Europie, a gniazdującej dość licznie w dolinie należą m.in.: perkoz zausznik (lęgnie się tutaj co najmniej 1% populacji europejskiej), bąk, bączek, krwawodziób, rybitwa białową-sa (najliczniejsze stanowisko w kraju), rybitwa czarna, ślepowron (prawie cała Polska populacja), rybitwa białoskrzydła, zielonka, podgorzałka (kaczka zagrożona w skali światowej) oraz podróżniczek. Większość z tych gatunków umieszczono w "Polskiej czerwonej księdze zwierząt". W sumie stwierdzono na tym obszarze, aż 308 gatunków ptaków (71% zanotowanych w Polsce) z czego 177 jest lęgowych (72% lęgowych w kraju).

Gatunkiem z którego obecności słynie dolina górnej Wisły jest ślepowron - ptak gniazduj ący w Polsce praktycznie tylko tutaj w liczbie około 400 par. Pierwsze wzmianki o jego występowaniu na tym obszarze pochodzą z przełomu XVI i XVII wieku. Jest to jeden z gatunków czapli, mniejszy od pospolitej czapli siwej. Jego nazwa pochodzi od nocnego trybu życia. Jedynie podczas karmienia piskląt poluje w ciągu dnia. Ludność widząc ptaka ukrytego wsród roślinności, uznała go za Nślepegoî. Głos jaki wydaje, podobny jest do krakania wrony, stąd druga część nazwy. Gnieździ się kolonijnie na drzewach i krzewach porastających wyspy stawów rybnych.
Kolejnym, licznym gatunkiem jest rybitwa białowąsa, wykazująca wzrost liczebności w Polsce. Obecnie w dolinie gniazduje około 250 par. Buduje pływające gniazda na roślinach wodnych. Tak jak większość rybitw gniazduje w koloniach. Jej pokarm stanowią głównie owady, szczególnie lubi ważki. Jeszcze w latach 90. XX wieku gniazdowała tutaj drastycznie zmniejszająca swoją liczebność kaczka podgorzałka, której współczesna, krajowa populacja liczy około 45 par.
Ze stawami rybnymi i ich otoczeniem, oprócz ptaków związane są także ginące i rzadkie gatunki roślin wodnych i bagiennych. Są to m.in.: oczeret sztyletowaty, kotewka orzech wodny, grzybieńczyk wodny, salwinia pływająca, nadwodniki, kilkanaście gatunków storczyków oraz turzyce. Pierwszy z nich można spotkać na zaledwie trzech stanowiskach w kraju - wszystkie znajdują się w dolinie górnej Wisły. Roślina ta rośnie na błotnistych brzegach zbiorników, tworząc gęste szuwary.

Dla kotewki orzech wodny i grzybieńczyka wodnego dolina górnej Wisły jest najważniejszą ostoją w Polsce. Znajduje się tutaj 35% znanych stanowisk ich występowania. Najliczniejszym miejscem ich kwitnienia i wydawania nasion są stawy Przeręb i Spytkowice koło Zatora. Rośliny te są charakterystyczne dla płytkich, szybko nagrzewających się, żyznych - eutroficznych zbiorników, jakimi są stawy rybne oraz starorzecza, w których dnie zakorzeniają się i tworzą rozety pływających na powierzchni wody liści. Nazwa kotewki pochodzi od kształtu nasion przypominających orzechy. Opatrzone są one ostrymi harpunami, które podobnie jak komory pławne, odgrywają rolę w przenoszeniu owoców. Opadają jesienią na dno stawu, by wiosną wykiełkować i dać początek nowej roślinie. Grzybieńczyk natomiast tworzy pięknie złocistożółto kwitnące kobierce pokrywające taflę wody, które są podobne do większego grążela żółtego. Zarówno kotewka jak i grzybieńczyk zanikają nie tylko Polsce, ale także w krajach ościennych. Tylko w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku pierwszy z nich wyginął na prawie 60 stanowiskach w kraju.

Mateusz Ledwoń